5 επιστολές του Freud

Η Sophie Freud, δευτερότοκη θυγατέρα και πέμπτο παιδί του Freud, γεννήθηκε το 1893. Το 1913 παντρεύτηκε τον Max Halberstadt, φωτογράφο, και μετακόμισε στην πατρίδα του, το Αμβούργο. Απέκτησαν δύο γιούς, τον Ernst (γ. 1914, Fort/Da) και τον Heinz (γ. 1918). Η γέννηση του δεύτερου παιδιού επιδείνωσε την ήδη άσχημη, λόγω της στράτευσης του Max στον πόλεμο, οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Τον Σεπτέμβριο του 1919 ο Freud, που από το 1917 τους υποστήριζε οικονομικά, τους επισκέφτηκε για μια βδομάδα και συζήτησε με την κόρη του γι’ αυτό το θέμα και την αναγκαιότητα αντισύλληψης αφού μια νέα εγκυμοσύνη θα έκανε το οικονομικό τους πρόβλημα ακόμα οξύτερο. Τον Ιανουάριο του 1920 η Sophie του ανακοίνωσε συντετριμμένη πως ήταν ξανά έγκυος… Αμέσως (4/1/1920) ο Freud της έστειλε την ακόλουθη επιστολή.¹

Αγαπημένη μου Σοφία,

Κάνεις λάθος αν πιστεύεις πως με αναστάτωσαν τα νέα σου. Αντίθετα, μπορώ να σε συγχαρώ πολύ. Ελπίζουμε πως θα καταφτάσει η αγαπημένη, ομορφούλα κουκλίτσα που χωρίς να την έχω γνωρίσει δεν θέλω να φύγω από αυτόν τον κόσμο. Είναι καλύτερο να έχει κανείς παιδιά όσο είναι νέος και τα τρία δεν είναι πολλά. Είναι αλήθεια, θα μπορούσες να περιμένεις ακόμα ένα-δυό χρόνια μα δεν είναι αυτό το ουσιώδες. Δεν μπορούμε πάντα να οργανώνουμε τα πράγματα όπως μας βολεύει.

Η συμβουλή μου λοιπόν είναι αυτή: δέξου με ευχαρίστηση αυτό το παιδάκι και πράξε έτσι ώστε να μη ταράξουν εσένα και τον Max η κακοκεφιά και το μετάνιωμα. Δεν πρέπει να ανησυχείτε καθόλου. Οι δουλειές ξαναρχίσανε και αν και ο πόλεμος σας έχει φτωχύνει, ο κόσμος των φίλων μας μας προσφέρει αρκετή βοήθεια και μας δίνει τη δυνατότητα να ξαναπλουτίσουμε. Δεν μπορώ να σου περιγράψω με τι εγκάρδια επιμονή φίλοι όπως ο Eitingon, αλλά και άλλοι, θέτουν στη διάθεσή μου χρήματα. Ο θείος Eli έχει μεγαλεπήβολα σχέδια συντήρησης για όλα τα μέλη της οικογένειάς μας . Εγώ ο ίδιος συγκεντρώνω μάρκα στο λογαριασμό του Ernst στο Μόναχο από τον οποίο μπορείς να αντλήσεις οποιαδήποτε στιγμή. Οι αμοιβές μου από τις νέες εκδόσεις των βιβλίων μου θα αποδοθούν απευθείας σε σένα. Εν ολίγοις δεν πρέπει να έχετε καμία ανησυχία οικονομικής φύσης για την κορούλα. Η μητέρα σου βρέθηκε σε πολύ πιο δύσκολες καταστάσεις και τα παιδιά της, απανωτά το ένα μετά το άλλο, τα δέχτηκε χωρίς πολλά προβλήματα κι αν δεν το είχε κάνει, σήμερα ο Max δεν θα είχε σύζυγο ή θα είχε κάποια άλλη.

Τι να κάνεις για το μέλλον; Τα ίδια που θα έπρεπε να είχες κάνει αμέσως. Πάρε στα σοβαρά την υπόθεση της αντισύλληψης και από τη στιγμή που οι γιατροί στο Αμβούργο είναι τόσο παλιομοδίτες, πήγαινε στο Βερολίνο και ζήτα να σου δώσουν το μοναδικό πραγματικά αξιόπιστο αντισυλληπτικό.

Ελπίζω λοιπόν να μάθω, πολύ σύντομα, στο επόμενο γράμμα σου πως είστε και οι δύο ήρεμοι και ατενίζετε το άμεσο μέλλον με χαρούμενη προσμονή.

Με τις πιο εγκάρδιες ευχές

Μπαμπάς

Στις 25 Ιανουαρίου η Sophie υπέκυψε μετά από πενθήμερη ασθένεια. Ο θάνατος οφειλόταν σε πνευμονία από γρίπη. Την ίδια μέρα ο Freud έγραψε στον γαμπρό του:²

Αγαπητέ μου Max,

το γράμμα αυτό θα το φέρει στο Βερολίνο μια νεαρή γυναίκα και από κει θα σταλεί στο Αμβούργο. Πιστεύω πως δεν έχω γράψει ποτέ κάτι πιο ανώφελο. Γνωρίζεις πόσο βαθύς είναι ο πόνος μας κι εμείς ξέρουμε πόσο υποφέρεις. Δεν θα προσπαθήσω καθόλου να σε παρηγορήσω όπως και συ δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για μας. Ίσως σκέφτεσαι πως δεν γνωρίζω τι σημαίνει να χάνεις την αγαπημένη σου σύζυγο και μητέρα των παιδιών σου μια και αυτό το έχω γλιτώσει. Έχεις δίκιο, αλλά το οδυνηρό βάσανο να έχω γεράσει τόσο και ταυτόχρονα να επιζώ του θανάτου μιας νεαρής θυγατέρας, ακόμα στην ακμή της, πρέπει να είναι για σένα ξένο και ακατανόητο. Δεν χρειάζεται να σου πω πως αυτή η συμφορά δεν αλλάζει καθόλου τα συναισθήματά μας για σένα που θα παραμείνεις παιδί μας μέχρις ότου θα θέλεις να είσαι. Είναι το προφανές επακόλουθο της μέχρι τώρα σχέσης μας. Με ποιόν σκοπό λοιπόν σου γράφω; Πιστεύω πως μόνο και μόνο επειδή δεν βρισκόμαστε μαζί και επειδή σ΄ αυτόν τον θλιβερό καιρό της αιχμαλωσίας δεν μπορεί να πάει ο ένας στον άλλον κι έτσι δεν μπορώ να σου πω με λόγια αυτά που επαναλαμβάνω στη μητέρα της και στα αδέλφια της, δηλαδή πως αυτό που μας πήρε μακριά τη Σοφία μας είναι μια παράλογη και βάναυση πράξη της μοίρας, κάτι στο οποίο δεν μπορούμε να εναντιωθούμε ούτε καν να το διανοηθούμε, μπορούμε μόνο να σκύψουμε το κεφάλι μας από το πλήγμα σαν άνθρωποι ανυπεράσπιστοι και ταπεινοί που οι μεγάλες δυνάμεις παίζουν μαζί μας. Υπήρξε ευτυχισμένη όσο έζησε μαζί σου παρά τους δύσκολους καιρούς που έτυχαν στον επτάχρονο γάμο σας και την ευτυχία της την όφειλε σε σένα.

Η μαμά είναι καταρρακωμένη, θα ήθελε όταν είναι δυνατόν, το συντομότερο στις 29 του μηνός, να σε συναντήσει και να σε ρωτήσει ποιες είναι οι προθέσεις σου για τα παιδιά και το σπίτι στο άμεσο μέλλον. Εγώ θα προτιμούσα να ερχόταν στη θέση της η Ματθίλδη και ο Ρόμπερτ μια και λίγο εμπιστεύομαι στις δυνάμεις της μαμάς. Η Ματθίλδη είναι γνωστική και στοργική, ο Ρόμπερτ παρά την αψάδα του και τον εμφανή εγωισμό του είναι ένας καλός άνθρωπος και επί του παρόντος πολύ συγκινημένος. Είμαι επίσης ικανοποιημένος που ο Όλιβερ και ο Ερνστ θα καταφέρουν να βρεθούν μαζί σου.

Φιλιά στα δύο καημενούλικα παιδάκια από τον παππού τους. Βάστα γερά. Σε χαιρετώ με πολλή πολλή αγάπη.

Μπαμπάς

Στις 27 Ιανουαρίου έγραψε στον φίλο του, Ελβετό πάστορα Oscar Pfister:³

Αγαπητέ Δρ Pfister,

…Το ίδιο απόγευμα κατέφτασαν τα νέα πως τη λατρευτή μας Σοφία στο Αμβούργο την άρπαξε μακριά μας μια πνευμονία γρίπης , την άρπαξε μακριά από τη ροδοκόκκινη υγεία, από τη σφύζουσα ζωή της ως άξια μητέρα και τρυφερή σύζυγος, μέσα σε 4-5 μέρες, σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ. Δυο μέρες είχαμε ανησυχήσει γι’ αυτήν αλλά τρέφαμε ελπίδες. Είναι τόσο δύσκολο να σχηματίσεις γνώμη από απόσταση. Παραμένει η απόσταση. Θέλαμε να την επισκεφτούμε αμέσως μόλις έφτασαν τα πρώτα ανησυχητικά νέα αλλά δεν μπορούσαμε αφού δεν υπήρχαν τρένα. Η απροκάλυπτη βαρβαρότητα των καιρών μας τσακίζει αφόρητα. Το άτυχο, προικισμένο παιδί μας πρόκειται να αποτεφρωθεί αύριο. Χάρις σε ένα αναπάντεχο συνδυασμό καταστάσεων η κόρη μας Ματθίλδη και ο σύζυγός της θα μπορέσουν μεθαύριο να αναχωρήσουν για το Αμβούργο με τρένο της Entente. Τουλάχιστον ο γαμπρός μας δεν ήταν μόνος. Δυο γιοί μας που ήταν στο Βερολίνο είναι ήδη μαζί του και τους συνοδεύει ο φίλος μας Eitingon.

Η Σοφία αφήνει πίσω της δυο αγόρια, 6 ετών και 13 μηνών, και ένα απαρηγόρητο σύζυγο που θα κληθεί να πληρώσει αδρά την ευτυχία αυτών των επτά ετών, Η ευτυχία υπήρχε μόνον ανάμεσά τους, καθόλου στις εξωτερικές συνθήκες που ήταν μόνο πόλεμος και πολεμική θητεία. Λαβώθηκαν και έχασαν την περιουσία τους αλλά παρέμειναν θαρραλέοι και ευδιάθετοι.

Δουλεύω όσο μπορώ περισσότερο και είμαι ευγνώμων γι’ αυτόν τον περισπασμό. Η απώλεια ενός παιδιού αποτελεί σοβαρό πλήγμα στο ναρκισσισμό μας. Όσον αφορά το πένθος, αυτό αναμφίβολα θα ακολουθήσει αργότερα….

Δικός σου

Freud

Στις 4 Φεβρουαρίου έγραψε στον Ferenczi:⁴

Αγαπητέ φίλε,

Μην ανησυχείς για μένα. Παραμένω ο ίδιος εξαιρουμένης μιας κάπως μεγαλύτερης εξάντλησης. Όσο οδυνηρός κι αν είναι ο θάνατος δεν ανατρέπει καθόλου τη στάση απέναντι στη ζωή. Για χρόνια προετοιμαζόμουν να χάσω τους γιούς μου, τώρα ήρθε ο χαμός της θυγατέρας μου. Καθώς είμαι βαθιά άπιστος, δεν έχω κανένα να ψέξω και γνωρίζω πως δεν υπάρχει χώρος για να υποβάλω τα παράπονά μου….

Δικός σου

Freud

Στις 15 Φεβρουαρίου ο Freud έστειλε ευχαριστήρια επιστολή στον Arthur Lippmann, γιατρό στο νοσοκομείο του Αμβούργου όπου είχε νοσηλευτεί η κόρη του.⁵

Αγαπητέ συνάδελφε,

Σας ευχαριστώ πολύ για τη λεπτομερή σας ιατρική έκθεση. Δεν είχα καμία αμφιβολία πως εσείς και οι υπόλοιποι γιατροί θα μπορούσατε να είχατε παραλείψει κάτι για να τη σώσετε ή να την κάνετε να υποφέρει λιγότερο. Οι λεπτομέρειες που μου κοινοποιείτε ικανοποιούν πλήρως τις απαιτήσεις της ιατρικής ως προς την αναπότρεπτη αναγκαιότητα. Η περίπτωση ήταν σαφώς χωρίς ελπίδα εξ αρχής.

Το νέο, περισσότερο, για μένα ήταν να μάθω πως η εγκυμοσύνη είχε τόσο πολύ επιδεινώσει τη φυσική και ψυχική της κατάσταση. Εύλογα, δεν μπορούμε να καθορίσουμε το πόσο είχε να κάνει αυτή η επιδείνωση με την απουσία άμυνας απέναντι στις λοιμώξεις.

Από μια άλλη σκοπιά μου φαίνεται ωστόσο πως το θλιβερό ριζικό της οικογένειάς μου περιλαμβάνει μια προειδοποίηση που συχνά εμείς οι γιατροί δεν την παίρνουμε αρκετά στα σοβαρά. Απέναντι σε έναν απάνθρωπο και τυφλό νόμο που αναγκάζει ακόμα και μια μητέρα που δεν επιθυμεί να συνεχίσει την εγκυμοσύνη είναι προφανέστατο καθήκον του γιατρού να υποδείξει τα κατάλληλα και μη επιβλαβή μέσα για να αποτρέψει ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Την τελευταία φορά που ήμουν μαζί της, στις 19 Σεπτεμβρίου, η κόρη μου μου είχε μιλήσει γι’ αυτό με δεδομένο πως τα δύο παιδιά υπέφεραν σημαντικά από τους περιορισμούς στους οποίους έπρεπε να υποβληθούν. Δεν μπόρεσα να κάνω τίποτε άλλο από το να την παραπέμψω σε ένα γυναικολόγο για συνταγή διαφράγματος μα εδώ θα πρέπει να έχει συμβεί στη συνέχεια κάτι ατυχές. Ελπίζουμε πως ανάλογες εμπειρίες θα συμβάλουν έτσι ώστε οι γυναικολόγοι να καταλάβουν καλύτερα τη σπουδαιότητα του καθήκοντός τους.

Με εγκάρδιες ευχαριστίες, αγαπητέ συνάδελφε, για την ενόχληση και τη συνεργασία.

Δικός σας

Freud

Μετά το θάνατο της κόρης του ο Freud έφτιαξε ένα μενταγιόν με τη μορφή της και το κρέμασε στη καδένα του ρολογιού του. Το 1933 το έδειξε κάποια στιγμή στην αναλυόμενή του Hilda Doolittle λέγοντας: <<Νάτη, εδώ είναι>>.

1, 2, 5 Sigmund Freud, Intanto rimaniamo uniti, Lettere ai figli, 2013

3 Sigmund Freud, Psychoanalysis and Faith, 1963

4 Falzeder – Brabant, The Correspondence of Sigmund Freud and Sandor Ferenczi, 2000