Απευθύνονται στον αδελφό του Αλέξανδρο (1866-1943).
Η πρώτη γράφτηκε στη Βιέννη στις 19 Απριλίου 1938 κι ενώ ετοιμαζόταν για τη μετανάστευση στην Αγγλία.
Αγαπημένε μου αδελφέ
Τα πρόσφατα εβδομηκοστά δεύτερα γενέθλιά σου μας βρίσκουν στα πρόθυρα του χωρισμού μετά από πολλά χρόνια που ζήσαμε μαζί. Ελπίζω να μην είναι παντοτινός ο χωρισμός, αλλά το μέλλον -πάντα αβέβαιο- είναι προς το παρόν πολύ δύσκολα προβλέψιμο.
Θα ήθελα να παραλάβεις τα άφθονα πούρα που έχω συσσωρεύσει όλα αυτά τα χρόνια μιας και εσύ μπορείς να επιτρέπεις στον εαυτό σου αυτή την απόλαυση, εγώ όχι πια.
Ό,τι απομένει – θα μάθεις τι εννοώ- είναι σιωπή.
Πάντα στοργικά δικός σου
Sigm.
Η δεύτερη γράφτηκε στο Λονδίνο στις 22 Ιουνίου 1938.
Αγαπημένε μου αδελφέ
Νιώθω πράγματι μια έντονη απροθυμία να απαντήσω στο γράμμα σου. Σύντομα θα μάθεις το γιατί. Γεγονός είναι πως τα πράγματα πηγαίνουν για εμάς πολύ καλά, θα έλεγα περίφημα αν μια τραυματισμένη καρδιά και μια ενοχλητική ουροδόχος κύστη δεν μου θύμιζαν την προσωρινότητα της ανθρώπινης ευτυχίας. Αυτή η Αγγλία -θα το διαπιστώσεις σύντομα – είναι, παρά το οτιδήποτε που εκπλήσσει κάποιον ως ξένο, εκκεντρικό και δύστροπο και από τέτοια υπάρχει αφθονία, μια ευλογημένη, ευτυχισμένη χώρα με καλοπροαίρετους και φιλόξενους ανθρώπους. Αυτή είναι τουλάχιστον η εντύπωση των πρώτων εβδομάδων. Η υποδοχή μας υπήρξε θερμότατη, δεν βρίσκω λόγια. Αναληφτήκαμε ψηλά, στις φτερούγες μιας μαζικής ψύχωσης. (Αισθάνομαι αναγκασμένος να εκφραστώ ποιητικά). Μετά την τρίτη μέρα το ταχυδρομείο παρέδιδε επιστολές στον <<Dr. Freud, London>> ή <<Overlooking Regents Park>>, έτσι ακριβώς. Ένας ταξιτζής φέρνοντας την Άννα βλέποντας τον αριθμό του σπιτιού αναφώνησε: <<Ω, εδώ είναι του κυρίου Freud>>. Οι εφημερίδες μας έκαναν δημοφιλείς. Πλημμυριστήκαμε από λουλούδια και εύκολα θα μπορούσαμε να πάθουμε δυσπεψία από τα τόσα φρούτα και γλυκά. Όσο για τα γράμματα – εργαζόμουν σαν χαμάλης γραφιάς για δυο ολόκληρες βδομάδες προσπαθώντας να ξεχωρίσω τα πίτουρα από το στάρι και (συγχώρησε τη φτηνή σύγκριση) να απαντήσω στα δεύτερα. Υπήρξαν γράμματα από φίλους, ένας πρωτοφανής αριθμός από ξένους που ήθελαν απλά να εκφράσουν τη μεγάλη τους χαρά που είχαμε διαφύγει στη σιγουριά και που δεν περίμεναν τίποτα σε αντάλλαγμα. Επί πλέον βέβαια ορδές συλλεκτών αυτογράφων, λοξών, τρελών και θεοσεβών που έστελναν φυλλάδια και χωρία από τα Ευαγγέλια που επαγγέλλονται τη σωτηρία, προσπαθούν να προσηλυτίσουν τον άπιστο και να φωτίσουν το μέλλον του Ισραήλ. Για να μην αναφέρω τις επιστημονικές εταιρίες που ήδη είμαι μέλος και τον ατέλειωτο αριθμό Εβραϊκών συλλόγων που θέλουν να με κάνουν επίτιμο μέλος. Εν ολίγοις, για πρώτη και τελευταία φορά στη ζωή μου βίωσα τη διασημότητα.
Απομένει να σε ενημερώσω πως η Μίνα που πέρασε αποδεδειγμένα τη βρογχοπνευμονία από την οποία υπέφερες και συ, αρχίζει να συνέρχεται, ότι ο Ρόμπερτ και η Ματθίλδη διευθύνουν το σπίτι μια χαρά, ότι η Μάρθα απολαμβάνει πράγματι τη ζωή της και η Άννα εργάζεται ως συνήθως για τον εαυτό της και τους άλλους. Τον Χάρη τον βλέπουμε συχνά. Όσον αφορά εσάς τους δυο σας συνιστώ να περιμένετε υπομονητικά, μέχρι να φύγετε, την Ελβετική σας εξορία. Οι προοπτικές που σας προσφέρουν οι Ναζί μοιάζουν εκπληκτικά ευνοϊκές. Μπορεί όμως κανείς να φανταστεί πράγματι αυτούς τους παλιάνθρωπους ικανούς για αυτό: Τους έχει μείνει κάποιο υπόλειμμα αξιοπρέπειας και δικαιοσύνης: Όταν έχεις λόγους να το δεις έτσι, πες το μου.
Στοργικούς χαιρετισμούς και στους δυο σας
Δικός σας Sigm.
Ο Τζωρτζ Στάινερ (1929-2020) έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους σημαντικότερους οικουμενικούς στοχαστές των καιρών μας. Πολυγραφότατος, με λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία αλλά και διανοούμενος με σθεναρή δημόσια παρουσία. Στο πλήθος των βιβλίων του που κυκλοφορούν στην Ελλάδα ήρθε να προστεθεί το Ένα Μακρύ Σάββατο, εκδ. ΔΩΜΑ, 2022. Πρόκειται για την επεξεργασμένη απόδοση μιας σειράς συνομιλιών που είχε με την Γαλλίδα δημοσιογράφο Λωρ Άντλερ στο διάστημα 2002-2014.
Σε όλη τη διαδρομή του δεν παρέλειπε να εκφράζει με έντονο τρόπο και ύφος την απαρέσκειά του για την ψυχανάλυση και τον Φρόυντ. Στο συγκεκριμένο βιβλίο όμως έχει ξεπεράσει τον εαυτό του σε αυτό το θέμα: τα σχόλιά του για τον Freud είναι στη καλύτερη περίπτωση κακοπροαίρετα και πικρόχολα. Το επισημαίνει στον πρόλογό της η Άντλερ: ¨Είναι ο γιός του Κάφκα, του οποίου το έργο γνωρίζει απ΄ έξω. Ταυτόχρονα, απεχθάνεται τον Φρόυντ και εκδηλώνει μια περιφρόνηση, αν μη τι άλλο παράξενη, προς την ψυχανάλυση. Είναι άνθρωπος γεμάτος παράδοξα¨. Και με εμμονές, θα πρόσθετε ο καλοπροαίρετος αναγνώστης.
Το αποκορύφωμα της επίθεσής του στον Φρόυντ το συναντάμε στη σελ. 123: ¨Και ο Φρόυντ! Αν πάτε στη Ρώμη, υπάρχει εκεί ένα συναρπαστικό αξιοθέατο, το μεγάλο μουσείο του φασισμού. Στην πρώτη αίθουσα είναι τα δώρα που λάμβανε ο Μουσσολίνι. Σε μια ωραία προθήκη βρίσκεται η Ερμηνεία των ονείρων με την εξής αφιέρωση του Ζίγκμουντ Φρόυντ:<< Στον ντούτσε, στον οποίο τόσα οφείλουμε για την παλινόρθωση της δόξας της αρχαίας Ρώμης>>. Ακριβώς έτσι, ακριβώς…¨. Και ακολουθεί σχόλιο για τα θέλγητρα της ματαιοδοξίας και της κολακείας στα οποία υπέκυψε και ο Φρόυντ.
Η συγκεκριμένη ιστορία έχει ως εξής σύμφωνα με τη διήγηση του πρωταγωνιστή της Edoardo Weiss (1889-1970, ιδρυτής της Ιταλικής ψυχανάλυσης, αναλυτής του Umberto Saba και φίλος του Italo Svevo): <<Όπως το συνήθιζα εκείνη την εποχή (1933), πήγα για συμβουλή στον Φρόυντ έναν πολύ άρρωστο ασθενή συνοδευόμενο από τον πατέρα του, που τύχαινε να είναι στενός φίλος του Μουσσολίνι. Μετά την επίσκεψη ο πατέρας ζήτησε από τον Φρόυντ να κάνει δώρο στον Μουσσολίνι κάποιο από τα βιβλία του και τον πίεσε να γράψει μια αφιέρωση. Ήρθα σε δύσκολη θέση γιατί ήξερα πως ο Φρόυντ δεν μπορούσε να αρνηθεί. Ήταν αναγκασμένος να δεχτεί για χάρη μου και για χάρη της Ιταλικής ψυχαναλυτικής εταιρίας. Το βιβλίο που επέλεξε ήταν, προφανώς γεμάτο νόημα, το Γιατί Πόλεμος;, μια ανταλλαγή επιστολών με τον Αϊνστάιν…Η αφιέρωση έγραφε: ΄΄Στον Μπενίτο Μουσσολίνι, με τους προσήκοντες χαιρετισμούς από ένα γέροντα άνδρα που αναγνωρίζει στον κυβερνήτη τον καλλιεργημένο ήρωα΄΄. Αυτό γράφτηκε με υπαινιγμό στις εκτεταμένες αρχαιολογικές ανασκαφές που υποστήριζε εκείνη την εποχή και για τις οποίες ο Φρόυντ πολύ ενδιαφερόταν…Με τις προσπάθειες του Κουρτ Άϊσλερ, γραμματέα των αρχείων του Φρόυντ, κατέστη δυνατό μετά από μεγάλη έρευνα να βρεθεί το συγκεκριμένο αντίτυπο και να κατατεθεί στα κρατικά αρχεία στη Ρώμη>>.*
Στα Άπαντα του Φρόυντ δεν υπάρχει καμία αναφορά στον μυθολογικό Προκρούστη αλλά η παρουσία του είναι κυρίαρχη ανάμεσα στις αντιδράσεις που εξακολουθεί να προκαλεί το τρίτο ναρκισσιστικό τραύμα της ανθρωπότητας.
- Edoardo Weiss, Sigmund Freud as a conultant, Recollections of a Pioneer in Psychoanalysis, 1970
Για την απόδραση του Freud και των δικών του από τη Βιέννη το 1938 έχουν γραφτεί τα πάντα, δεν υπάρχει πια κάτι νέο να προστεθεί στα όσα γνωρίζουμε. Αυτό όμως δεν καθιστά το βιβλίο του Andrew Nagorski* περιττό και αμελητέο-το αντίθετο. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος του Newsweek συνέθεσε ένα ιστορικό πόνημα που στηρίζεται στους πρωταγωνιστές αυτού του εγχειρήματος, σε όσους συνέβαλαν, άμεσα ή έμμεσα, στο να πειστεί ο Freud να εγκαταλείψει τη Βιέννη και κυρίως στην υλοποίηση του σχεδίου. Κι αυτοί ήταν: η κόρη του Anna, ο Ernest Jones, η Μαρία Βοναπάρτη, ο Αμερικανός υψηλόβαθμος διπλωμάτης William Bullit, ο γιατρός του Max Schur και ο αξιωματικός των Ναζί Anton Sauerwald, υπεύθυνος επιτηρητής των απαραίτητων οικονομικών ρυθμίσεων. Ο συγγραφέας περιγράφει τη ζωή των έξι αυτών προσώπων και τη σχέση τους με τον Freud πριν και μετά την αναχώρηση από την Αυστρία. Σαν σε θεατρικό έργο παρακολουθούμε τις εξελίξεις γύρω από τον καθένα τους με σκηνικό τις διαδρομές του ψυχαναλυτικού κινήματος, την προέλαση του Χίτλερ στη Γερμανία, τον αντισημιτισμό και την προσάρτηση της Αυστρίας. Και βέβαια τη γνωστή αμφιθυμία του Freud απέναντι στη σοβαρότητα των πολιτικών εξελίξεων και στο ενδεχόμενο φυγής του από τη Βιέννη. Επί χρόνια οι σχετικές συμβουλές των αγαπημένων του προσέκρουαν σε τσιμεντένια άρνησή του. Αυτό δεν τον εμπόδισε όμως να αναφωνήσει <<Τώρα είμαστε ελεύθεροι>> μόλις το τρένο που τους μετέφερε πέρασε τα Γερμανογαλλικά σύνορα.
Είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο που καθηλώνει σαν θρίλερ τον αναγνώστη. Για κάποιον που δεν γνωρίζει όλη αυτή την ιστορία είναι το απόλυτα περιεκτικό ανάγνωσμα. Αλλά και για τον επαρκώς πληροφορημένο αναγνώστη το βιβλίο του Nagorski αξίζει να βρει μια θέση δίπλα στο παλιότερο έξοχο ανάλογο του Mark Edmundson**.
Ξεχωριστό εκδοτικό γεγονός αποτελεί η έκδοση ενός ακόμα σώματος αλληλογραφίας του Freud. Πρόκειται για 76 επιστολές του στο διάστημα 1921 – 1939 με παραλήπτρια την Ολλανδή ψυχίατρο Jeanne Lampl-de Groot (1895-1987)***, που υπήρξε αναλυόμενη, μαθήτρια και φίλη του με σημαντικό θεωρητικό έργο. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή της στο δύσβατο για πολλούς ζήτημα της γυναικείας σεξουαλικότητας. Δυστυχώς δεν περιλαμβάνονται στο βιβλίο οι δικές της επιστολές προς τον δάσκαλό της καθώς ζήτησε η ίδια από την Anna Freud να τις καταστρέψει το 1938 με την προσάρτηση της Αυστρίας στη ναζιστική Γερμανία. Η επιμελήτρια Gertie Bogels παραθέτει ένα πλούσιο βιογραφικό σημείωμα για την JLdG και αποσπάσματα από αλληλογραφία της με τους γονείς της κατά το διάστημα 1921 -1923 όταν ήταν σε ανάλυση με τον Freud. Το συγγραφικό της ταλέντο αναδεικνύει εξαιρετικά το κλίμα των συνεδριών και τις εντυπώσεις της από τον άνθρωπο Freud και φωτίζει δεξιοτεχνικά την εξέλιξη της ψυχανάλυσης εκείνη την εποχή σε όλα τα επίπεδα: θεωρία, τεχνική, εκπαιδευτικά μοντέλα, ψυχαναλυτικοί οργανισμοί. Εύλογα αυτό το κεφάλαιο του βιβλίου αναδεικνύει την προσωπικότητα και την οξυδέρκεια της JLdG. Η στοργή και η μεγάλη εκτίμηση που της τρέφει ο Freud είναι ευδιάκριτες και πανταχού παρούσες στις επιστολές του από την αρχή της γνωριμίας τους μέχρι λίγο πριν το θάνατό του.
Ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμα του βιβλίου, που συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό, είναι το άρωμα που μας αφήνει: μια ειλικρινής φιλία δύο ανθρώπων με κοινό όραμα σε μια τρομερά απάνθρωπη εποχή.
- Andrew Nagorski, Saving Freud, 2022
- Mark Edmundson, Ο θάνατος του Σίγκμουντ Φρόυντ, εκδ. Πατάκη, 2007
- The Letters of Sigmund Freud to Jeanne Lampl – de Groot, 1921-1939, 2022
<<Ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας που οι άνθρωποι έμαθαν να αγαπάνε τα συμπτώματά τους, τα τραύματά τους, τις ενορμήσεις και το ασυνείδητό τους, και να λένε πολλά, πολλά Φροϋδικά ανέκδοτα· ο αιώνας που η ψυχανάλυση αποκλήθηκε ποικιλοτρόπως ως ο ιατρικός κλάδος της επιστημονικής φαντασίας και η φιλοσοφία της επανάστασης. Ναρκισσισμός, προβολή, απώθηση, μετουσίωση, αμφιθυμία – ο Freud δεν ήταν σε όλες τις περιπτώσεις ο εμπνευστής αυτών των όρων, αλλά η ψυχανάλυση γαλβάνισε την εισαγωγή τους στην ψυχολογία του 20ου αιώνα, υποστήριξε την εφαρμογή τους στις θεραπείες και τις διέδωσε μέσω της κουλτούρας εν γένει. Για τους επικριτές του – και υπήρξαν πάρα πολλοί – ο Freud ήταν ένας τσαρλατάνος και το έργο του είναι ΄διανοητικός αυνανισμός΄, ΄ψυχοσεξουαλική μόλυνση΄, ή ΄φρικτό φάντασμα της μυθολογίας του εγκεφάλου΄, χρήσιμο στους μωρόπιστους και τους χυδαίους.
Από τις πολλές αναγγελίες του θανάτου της ψυχανάλυσης καμιά δεν ήταν πιο ολέθρια από την τραυματική έξοδο των Εβραίων ψυχαναλυτών από την Κεντρική Ευρώπη στα χρόνια του ναζισμού και τη μετεγκατάστασή τους στη Β. και Ν. Αμερική, στην Αγγλία (όπου κατέφυγε ο ίδιος ο Freud), στην Παλαιστίνη και αλλού. Γίνανε πρόσφυγες που οι οικογένειές τους εξοντώθηκαν, που χάσανε τα ινστιτούτα τους, την κουλτούρα τους και τα υπάρχοντά τους και που χρειάστηκε να συναρμολογήσουν από την αρχή τα κομμάτια του ψυχαναλυτικού σχεδίου σε ξένο περιβάλλον. Από τότε η ψυχανάλυση επέζησε από την απώλεια της ηγεμονικής της θέσης στην Αμερικάνικη ψυχιατρική του ΄50 και του ΄60 απέναντι στη φαρμακολογία και τη νευροβιολογία∙ επέζησε από τους ΄πολέμους του Freud΄ στη δεκαετία του ΄80, όταν ο Freud κατηγορήθηκε πως παραγκώνισε τις μαρτυρίες για παιδική κακοποίηση χάριν της ψυχολογίας των ΄φαντασιώσεων∙ επέζησε από τις φεμινιστικές επιθέσεις και το αντι-ψυχιατρικό κίνημα και τη μη χρηματοδότηση από ασφαλιστικούς οργανισμούς προς όφελος άλλων βραχύτερων θεραπειών. Με αυτόν τον τρόπο ταξίδεψε πέραν από την εποχή και τον τόπο καταγωγής της κι έγινε μέρος πολλών διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων και πρωτοβουλιών – θεραπευτικών, κοινωνικών, πολιτικών, πνευματικών. Υπήρξε ο Freud της Βεγγάλης του 1920 και του Τόκιο του 1930∙ ο Freud των πρώτων ημερών της επανάστασης των μπολσεβίκων και των ποιητών του μοντερνισμού∙ ο Freud του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική∙ ο Freud των ΄μολυβένιων χρόνων΄ της δικτατορίας στη Βραζιλία∙ ο Freud της γαλλικής υπαρξιστικής φιλοσοφίας και της ανεξαρτητοποίησης της Αλγερίας∙ ο Freud του Σιωνισμού και του σπουδαστικού κινήματος το΄68 στην Ιταλία. Υπήρξε ο Freud της αμερικάνικης ΄κουλτούρας του ναρκισσισμού΄ στη δεκαετία του ΄70∙ της Ιρακινής κοινωνιολογίας του ΄50 και της Κίνας της μεταχιλιετίας. Η σκέψη του επανήλθε στο μαρξιστικό και αντιφασιστικό έργο του Wilhelm Reich∙ στις ραδιοφωνικής εκπομπές του Donald Winnicott για τις Βρετανίδες μητέρες, στην κοινωνική φροντίδα και στον αντιρατσιστικό ακτιβισμό στο Harlem στη δεκαετία του ΄40∙ στον αμερικάνικο νεοκονσερβατισμό και την πολιτισμική ανθρωπολογία της Margaret Mead∙ στις συζητήσεις μέσα στις κοινότητες ομοφυλοφίλων στη Γερμανία στη δεκαετία του ΄70∙ στη θεωρία του σινεμά και στις καλλιτεχνικές σπουδές στην Βρετανία τη δεκαετία του ΄80∙ στην θεωρία αποδόμησης του Derrida και στη θεωρία φύλου της Judith Butler∙ στις θεωρίες τραύματος τη δεκαετία του ΄90∙ και σήμερα στον Αφροπεσσιμισμό, στη νευροψυχανάλυση, στην αμφιφυλόφιλη θεωρία και την οικολογία και βέβαια, επίσης, στις σύγχρονες ψυχοθεραπείες, στους κοινωνικούς λειτουργούς, στη νοσηλευτική και στην παιδαγωγική των πρώτων χρόνων>>.
Απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου SIGMUND FREUD του Matt Ffytche, 2022
‘Ηταν μόνη της μια ολόκληρη σχολή δημοσιογραφίας. «Αλλαξε τον τρόπο που διαβάζουμε nonfiction», έγραψε ένας συνάδελφός της. Γεννήθηκε στη Πράγα και το 1939 οι Εβραίοι γονείς της μετανάστευσαν στην Νέα Υόρκη. Ο ψυχίατρος πατέρας της μάλλον θα έπαιξε κάποιο ρόλο στο να αποκτήσει νωρίς ένα μεγάλο ενδιαφέρον για το χώρο της ψυχανάλυσης. Μας άφησε δύο εξαιρετικά βιβλία: Psychoanalysis: The Impossible Profession (1981) και In the Freud Archives (1984).
Το 1978 συνόψισε την εμπειρία της ως αναγνώστρια του Freud στη φράση: <<Έχεις την αίσθηση πως μπροστά σου βρίσκεται ο πιο τίμιος, απαιτητικός και ηθικά ακέραιος από κάθε άλλον>>.
Η Sophie Freud, δευτερότοκη θυγατέρα και πέμπτο παιδί του Freud, γεννήθηκε το 1893. Το 1913 παντρεύτηκε τον Max Halberstadt, φωτογράφο, και μετακόμισε στην πατρίδα του, το Αμβούργο. Απέκτησαν δύο γιούς, τον Ernst (γ. 1914, Fort/Da) και τον Heinz (γ. 1918). Η γέννηση του δεύτερου παιδιού επιδείνωσε την ήδη άσχημη, λόγω της στράτευσης του Max στον πόλεμο, οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Τον Σεπτέμβριο του 1919 ο Freud, που από το 1917 τους υποστήριζε οικονομικά, τους επισκέφτηκε για μια βδομάδα και συζήτησε με την κόρη του γι’ αυτό το θέμα και την αναγκαιότητα αντισύλληψης αφού μια νέα εγκυμοσύνη θα έκανε το οικονομικό τους πρόβλημα ακόμα οξύτερο. Τον Ιανουάριο του 1920 η Sophie του ανακοίνωσε συντετριμμένη πως ήταν ξανά έγκυος… Αμέσως (4/1/1920) ο Freud της έστειλε την ακόλουθη επιστολή.1
Αγαπημένη μου Σοφία,
Κάνεις λάθος αν πιστεύεις πως με αναστάτωσαν τα νέα σου. Αντίθετα, μπορώ να σε συγχαρώ πολύ. Ελπίζουμε πως θα καταφτάσει η αγαπημένη, ομορφούλα κουκλίτσα που χωρίς να την έχω γνωρίσει δεν θέλω να φύγω από αυτόν τον κόσμο. Είναι καλύτερο να έχει κανείς παιδιά όσο είναι νέος και τα τρία δεν είναι πολλά. Είναι αλήθεια, θα μπορούσες να περιμένεις ακόμα ένα-δυό χρόνια μα δεν είναι αυτό το ουσιώδες. Δεν μπορούμε πάντα να οργανώνουμε τα πράγματα όπως μας βολεύει.
Η συμβουλή μου λοιπόν είναι αυτή: δέξου με ευχαρίστηση αυτό το παιδάκι και πράξε έτσι ώστε να μη ταράξουν εσένα και τον Max η κακοκεφιά και το μετάνιωμα. Δεν πρέπει να ανησυχείτε καθόλου. Οι δουλειές ξαναρχίσανε και αν και ο πόλεμος σας έχει φτωχύνει, ο κόσμος των φίλων μας μας προσφέρει αρκετή βοήθεια και μας δίνει τη δυνατότητα να ξαναπλουτίσουμε. Δεν μπορώ να σου περιγράψω με τι εγκάρδια επιμονή φίλοι όπως ο Eitingon, αλλά και άλλοι, θέτουν στη διάθεσή μου χρήματα. Ο θείος Eli έχει μεγαλεπήβολα σχέδια συντήρησης για όλα τα μέλη της οικογένειάς μας . Εγώ ο ίδιος συγκεντρώνω μάρκα στο λογαριασμό του Ernst στο Μόναχο από τον οποίο μπορείς να αντλήσεις οποιαδήποτε στιγμή. Οι αμοιβές μου από τις νέες εκδόσεις των βιβλίων μου θα αποδοθούν απευθείας σε σένα. Εν ολίγοις δεν πρέπει να έχετε καμία ανησυχία οικονομικής φύσης για την κορούλα. Η μητέρα σου βρέθηκε σε πολύ πιο δύσκολες καταστάσεις και τα παιδιά της, απανωτά το ένα μετά το άλλο, τα δέχτηκε χωρίς πολλά προβλήματα κι αν δεν το είχε κάνει, σήμερα ο Max δεν θα είχε σύζυγο ή θα είχε κάποια άλλη.
Τι να κάνεις για το μέλλον; Τα ίδια που θα έπρεπε να είχες κάνει αμέσως. Πάρε στα σοβαρά την υπόθεση της αντισύλληψης και από τη στιγμή που οι γιατροί στο Αμβούργο είναι τόσο παλιομοδίτες, πήγαινε στο Βερολίνο και ζήτα να σου δώσουν το μοναδικό πραγματικά αξιόπιστο αντισυλληπτικό.
Ελπίζω λοιπόν να μάθω, πολύ σύντομα, στο επόμενο γράμμα σου πως είστε και οι δύο ήρεμοι και ατενίζετε το άμεσο μέλλον με χαρούμενη προσμονή.
Με τις πιο εγκάρδιες ευχές
Μπαμπάς
Στις 25 Ιανουαρίου η Sophie υπέκυψε μετά από πενθήμερη ασθένεια. Ο θάνατος οφειλόταν σε πνευμονία από γρίπη. Την ίδια μέρα ο Freud έγραψε στον γαμπρό του:2
Αγαπητέ μου Max,
το γράμμα αυτό θα το φέρει στο Βερολίνο μια νεαρή γυναίκα και από κει θα σταλεί στο Αμβούργο. Πιστεύω πως δεν έχω γράψει ποτέ κάτι πιο ανώφελο. Γνωρίζεις πόσο βαθύς είναι ο πόνος μας κι εμείς ξέρουμε πόσο υποφέρεις. Δεν θα προσπαθήσω καθόλου να σε παρηγορήσω όπως και συ δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για μας. Ίσως σκέφτεσαι πως δεν γνωρίζω τι σημαίνει να χάνεις την αγαπημένη σου σύζυγο και μητέρα των παιδιών σου μια και αυτό το έχω γλιτώσει. Έχεις δίκιο, αλλά το οδυνηρό βάσανο να έχω γεράσει τόσο και ταυτόχρονα να επιζώ του θανάτου μιας νεαρής θυγατέρας, ακόμα στην ακμή της, πρέπει να είναι για σένα ξένο και ακατανόητο. Δεν χρειάζεται να σου πω πως αυτή η συμφορά δεν αλλάζει καθόλου τα συναισθήματά μας για σένα που θα παραμείνεις παιδί μας μέχρις ότου θα θέλεις να είσαι. Είναι το προφανές επακόλουθο της μέχρι τώρα σχέσης μας. Με ποιόν σκοπό λοιπόν σου γράφω; Πιστεύω πως μόνο και μόνο επειδή δεν βρισκόμαστε μαζί και επειδή σ΄ αυτόν τον θλιβερό καιρό της αιχμαλωσίας δεν μπορεί να πάει ο ένας στον άλλον κι έτσι δεν μπορώ να σου πω με λόγια αυτά που επαναλαμβάνω στη μητέρα της και στα αδέλφια της, δηλαδή πως αυτό που μας πήρε μακριά τη Σοφία μας είναι μια παράλογη και βάναυση πράξη της μοίρας, κάτι στο οποίο δεν μπορούμε να εναντιωθούμε ούτε καν να το διανοηθούμε, μπορούμε μόνο να σκύψουμε το κεφάλι μας από το πλήγμα σαν άνθρωποι ανυπεράσπιστοι και ταπεινοί που οι μεγάλες δυνάμεις παίζουν μαζί μας. Υπήρξε ευτυχισμένη όσο έζησε μαζί σου παρά τους δύσκολους καιρούς που έτυχαν στον επτάχρονο γάμο σας και την ευτυχία της την όφειλε σε σένα.
Η μαμά είναι καταρρακωμένη, θα ήθελε όταν είναι δυνατόν, το συντομότερο στις 29 του μηνός, να σε συναντήσει και να σε ρωτήσει ποιες είναι οι προθέσεις σου για τα παιδιά και το σπίτι στο άμεσο μέλλον. Εγώ θα προτιμούσα να ερχόταν στη θέση της η Ματθίλδη και ο Ρόμπερτ μια και λίγο εμπιστεύομαι στις δυνάμεις της μαμάς. Η Ματθίλδη είναι γνωστική και στοργική, ο Ρόμπερτ παρά την αψάδα του και τον εμφανή εγωισμό του είναι ένας καλός άνθρωπος και επί του παρόντος πολύ συγκινημένος. Είμαι επίσης ικανοποιημένος που ο Όλιβερ και ο Ερνστ θα καταφέρουν να βρεθούν μαζί σου.
Φιλιά στα δύο καημενούλικα παιδάκια από τον παππού τους. Βάστα γερά. Σε χαιρετώ με πολλή πολλή αγάπη.
Μπαμπάς
Στις 27 Ιανουαρίου έγραψε στον φίλο του, Ελβετό πάστορα Oscar Pfister:3
Αγαπητέ Δρ Pfister,
…Το ίδιο απόγευμα κατέφτασαν τα νέα πως τη λατρευτή μας Σοφία στο Αμβούργο την άρπαξε μακριά μας μια πνευμονία γρίπης , την άρπαξε μακριά από τη ροδοκόκκινη υγεία, από τη σφύζουσα ζωή της ως άξια μητέρα και τρυφερή σύζυγος, μέσα σε 4-5 μέρες, σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ. Δυο μέρες είχαμε ανησυχήσει γι’ αυτήν αλλά τρέφαμε ελπίδες. Είναι τόσο δύσκολο να σχηματίσεις γνώμη από απόσταση. Παραμένει η απόσταση. Θέλαμε να την επισκεφτούμε αμέσως μόλις έφτασαν τα πρώτα ανησυχητικά νέα αλλά δεν μπορούσαμε αφού δεν υπήρχαν τρένα. Η απροκάλυπτη βαρβαρότητα των καιρών μας τσακίζει αφόρητα. Το άτυχο, προικισμένο παιδί μας πρόκειται να αποτεφρωθεί αύριο. Χάρις σε ένα αναπάντεχο συνδυασμό καταστάσεων η κόρη μας Ματθίλδη και ο σύζυγός της θα μπορέσουν μεθαύριο να αναχωρήσουν για το Αμβούργο με τρένο της Entente. Τουλάχιστον ο γαμπρός μας δεν ήταν μόνος. Δυο γιοί μας που ήταν στο Βερολίνο είναι ήδη μαζί του και τους συνοδεύει ο φίλος μας Eitingon.
Η Σοφία αφήνει πίσω της δυο αγόρια, 6 ετών και 13 μηνών, και ένα απαρηγόρητο σύζυγο που θα κληθεί να πληρώσει αδρά την ευτυχία αυτών των επτά ετών, Η ευτυχία υπήρχε μόνον ανάμεσά τους, καθόλου στις εξωτερικές συνθήκες που ήταν μόνο πόλεμος και πολεμική θητεία. Λαβώθηκαν και έχασαν την περιουσία τους αλλά παρέμειναν θαρραλέοι και ευδιάθετοι.
Δουλεύω όσο μπορώ περισσότερο και είμαι ευγνώμων γι’ αυτόν τον περισπασμό. Η απώλεια ενός παιδιού αποτελεί σοβαρό πλήγμα στο ναρκισσισμό μας. Όσον αφορά το πένθος, αυτό αναμφίβολα θα ακολουθήσει αργότερα….
Δικός σου
Freud
Στις 4 Φεβρουαρίου έγραψε στον Ferenczi:4
Αγαπητέ φίλε,
Μην ανησυχείς για μένα. Παραμένω ο ίδιος εξαιρουμένης μιας κάπως μεγαλύτερης εξάντλησης. Όσο οδυνηρός κι αν είναι ο θάνατος δεν ανατρέπει καθόλου τη στάση απέναντι στη ζωή. Για χρόνια προετοιμαζόμουν να χάσω τους γιούς μου, τώρα ήρθε ο χαμός της θυγατέρας μου. Καθώς είμαι βαθιά άπιστος, δεν έχω κανένα να ψέξω και γνωρίζω πως δεν υπάρχει χώρος για να υποβάλω τα παράπονά μου….
Δικός σου
Freud
Στις 15 Φεβρουαρίου ο Freud έστειλε ευχαριστήρια επιστολή στον Arthur Lippmann, γιατρό στο νοσοκομείο του Αμβούργου όπου είχε νοσηλευτεί η κόρη του.5
Αγαπητέ συνάδελφε,
Σας ευχαριστώ πολύ για τη λεπτομερή σας ιατρική έκθεση. Δεν είχα καμία αμφιβολία πως εσείς και οι υπόλοιποι γιατροί θα μπορούσατε να είχατε παραλείψει κάτι για να τη σώσετε ή να την κάνετε να υποφέρει λιγότερο. Οι λεπτομέρειες που μου κοινοποιείτε ικανοποιούν πλήρως τις απαιτήσεις της ιατρικής ως προς την αναπότρεπτη αναγκαιότητα. Η περίπτωση ήταν σαφώς χωρίς ελπίδα εξ αρχής.
Το νέο, περισσότερο, για μένα ήταν να μάθω πως η εγκυμοσύνη είχε τόσο πολύ επιδεινώσει τη φυσική και ψυχική της κατάσταση. Εύλογα, δεν μπορούμε να καθορίσουμε το πόσο είχε να κάνει αυτή η επιδείνωση με την απουσία άμυνας απέναντι στις λοιμώξεις.
Από μια άλλη σκοπιά μου φαίνεται ωστόσο πως το θλιβερό ριζικό της οικογένειάς μου περιλαμβάνει μια προειδοποίηση που συχνά εμείς οι γιατροί δεν την παίρνουμε αρκετά στα σοβαρά. Απέναντι σε έναν απάνθρωπο και τυφλό νόμο που αναγκάζει ακόμα και μια μητέρα που δεν επιθυμεί να συνεχίσει την εγκυμοσύνη είναι προφανέστατο καθήκον του γιατρού να υποδείξει τα κατάλληλα και μη επιβλαβή μέσα για να αποτρέψει ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Την τελευταία φορά που ήμουν μαζί της, στις 19 Σεπτεμβρίου, η κόρη μου μου είχε μιλήσει γι’ αυτό με δεδομένο πως τα δύο παιδιά υπέφεραν σημαντικά από τους περιορισμούς στους οποίους έπρεπε να υποβληθούν. Δεν μπόρεσα να κάνω τίποτε άλλο από το να την παραπέμψω σε ένα γυναικολόγο για συνταγή διαφράγματος μα εδώ θα πρέπει να έχει συμβεί στη συνέχεια κάτι ατυχές. Ελπίζουμε πως ανάλογες εμπειρίες θα συμβάλουν έτσι ώστε οι γυναικολόγοι να καταλάβουν καλύτερα τη σπουδαιότητα του καθήκοντός τους.
Με εγκάρδιες ευχαριστίες, αγαπητέ συνάδελφε, για την ενόχληση και τη συνεργασία.
Δικός σας
Freud
Μετά το θάνατο της κόρης του ο Freud έφτιαξε ένα μενταγιόν με τη μορφή της και το κρέμασε στη καδένα του ρολογιού του. Το 1933 το έδειξε κάποια στιγμή στην αναλυόμενή του Hilda Doolittle λέγοντας: <<Νάτη, εδώ είναι>>.
1, 2, 5 Sigmund Freud, Intanto rimaniamo uniti, Lettere ai figli, 2013
3 Sigmund Freud, Psychoanalysis and Faith, 1963
4 Falzeder – Brabant, The Correspondence of Sigmund Freud and Sandor Ferenczi, 2000
Στον δημόσιο διάλογο που ακολούθησε τη δημοσίευση της εργασίας του για το ζήτημα της ανάλυσης από μη γιατρούς (1926), απάντησε την επόμενη χρονιά ο Freud με το Υστερόγραφο. Εκεί συνοψίζει τη φιλοσοφία του για αυτό το θέμα που είχε προκληθεί από την παραπομπή σε δίκη του Theodor Reik, πιστού μαθητή του. Με παρρησία και εξομολογητικό τόνο διατυπώνει και υποστηρίζει τις απόψεις του. Φαίνεται πως διέβλεπε από τότε τον μεγάλο κίνδυνο ιατρικοποίησης της Ψυχανάλυσης.
Ένα συγκεκριμένο τμήμα του Υστερογράφου έχει τελείως αποσιωπηθεί και παραβλεφθεί από τους επιγόνους του – αυτό που αφορά την εκπαίδευση των ψυχαναλυτών. Γράφει: <<Η κεντρική μου θέση είναι πως το σημαντικό ερώτημα δεν είναι το αν κατέχει ένας αναλυτής ιατρικό δίπλωμα αλλά αν είχε την ειδική εκπαίδευση που είναι αναγκαία για την άσκηση της ανάλυσης…Η ύπαρξη ενός εκπαιδευτικού πλάνου για τους αναλυτές ακόμα εκκρεμεί. Πρέπει να περιλαμβάνει στοιχεία από την Ψυχιατρική, την ψυχολογία, την ιστορία του πολιτισμού και την κοινωνιολογία, την ανατομία, την βιολογία καθώς και τη μελέτη της εξέλιξης. Θα υπάρξει η αντίρρηση πως διατυπώνω ένα ιδανικό. Ναι, ένα ιδανικό, χωρίς αμφιβολία. Αλλά ένα ιδανικό που μπορεί και πρέπει να πραγματοποιηθεί. Η πραγματοποίηση αυτή έχει ήδη ξεκινήσει στα εκπαιδευτικά μας ινστιτούτα παρά τις νεανικές τους ανεπάρκειες>>. Πέραν του Υστερογράφου, στη βασική του εργασία του 1926, συμπεριλάμβανε σε αυτή τη λίστα την μυθολογία, την ψυχολογία των θρησκειών και τη λογοτεχνία.
Ο ποιητής W. H. Auden, ένα από τα σπουδαιότερα μυαλά του 20ου αιώνα και θαυμαστής του Freud, στις παραδόσεις που έκανε το 1956-57 στην Οξφόρδη ως καθηγητής στην έδρα της Ποίησης, παρουσίασε ένα πρόγραμμα διδασκαλίας σε ένα ΄΄ιδεατό Κολλέγιο για Ποιητές΄΄. Μεταξύ των άλλων περιλαμβανόταν η μελέτη τουλάχιστον μιας αρχαίας γλώσσας και δύο άλλων νεότερων με αποστήθιση χιλιάδων στίχων, παραδόσεις μετρικής, ρητορικής και συγκριτικής φιλολογίας, μαθηματικά, φυσική ιστορία, αρχαιολογία, γεωλογία, μαγειρική κα. Και επί πλέον: << κάθε σπουδαστής θα είχε την υποχρέωση να φροντίζει ένα κατοικίδιο ζώο και να καλλιεργεί ένα κομμάτι κήπου>>.
Οι παραινέσεις αυτές των δύο ανδρών προς τους ομοτέχνους τους ουδέποτε υλοποιήθηκαν και παρέμειναν ελάσσονες ουτοπίες του 20ου αιώνα. Οι ίδιοι πάντως τις εφάρμοσαν σε απόλυτο βαθμό. Είναι γνωστή η μεγάλη αγάπη που έτρεφε ο Freud για τη λογοτεχνία και την αρχαιολογία και η γενικότερή του πνευματική καλλιέργεια. Ο Auden έζησε το τελευταίο διάστημα της ζωής του σε αγροικία σε χωριουδάκι έξω από τη Βιέννη ώστε να μπορεί να έχει εύκολη πρόσβαση στην Όπερα της Αυστριακής πρωτεύουσας. Δυο μήνες μετά τον θάνατο του Freud συνέθεσε το διάσημο ποίημά του In Memory of Sigmund Freud. Όντας Αγγλο-Αμερικανός πολίτης επέλεξε να ταφεί στο ασήμαντο Kirchstetten. Η τέφρα του Αυστριακού πέρα από τη Μάγχη – αναγκαστική επιλογή.
Ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας – του Freud και του Auden.
Στη πρώτη από τις Εισαγωγικές Διαλέξεις για τη Ψυχανάλυση ο Freud εξέφρασε το παράπονο ότι οι ψυχαναλυτές δεν ενδιαφέρονται για το όνειρο και δεν δημοσιεύουν εργασίες γύρω από αυτό. <<Συμπεριφέρονται σαν να μην έχουν να πουν τίποτα περισσότερο για τα όνειρα, σαν να μην υπάρχει τίποτα να προστεθεί στη θεωρία των ονείρων>>1 . Τεκμηρίωσε αυτή τη διαπίστωσή του ανατρέχοντας στον φθίνοντα αριθμό των σχετικών άρθρων στο περιοδικό Internatioanale Zeitschrift fur (arztliche) Psychoanalyse από το 1913 και εξής. Όπως διευκρινίζει ο Robert Fliess, μιλάει για το όνειρο ως θέμα, όχι ως εργαλείο, για τη θεωρία του ονείρου και όχι την ερμηνεία του ονείρου στην ανάλυση2. Πιο συγκεκριμένα για την εργασία του ονείρου, δηλ. τη διαδικασία μέσω της οποίας οι λανθάνουσες ονειρικές σκέψεις μετασχηματίζονται στο έκδηλο όνειρο. Εκεί διαπίστωνε έλλειμμα ο Freud γιατί κατά τα άλλα στα άρθρα εκείνης της εποχής αφθονούσαν τα παραδείγματα ερμηνείας ονείρων των αναλυόμενων.
Στα χρόνια που ακολούθησαν το σκηνικό άλλαξε ακόμα περισσότερο, ατόνησε το γενικότερο ενδιαφέρον των ψυχαναλυτών για το όνειρο. Ο Leon Altman το αποδίδει στην κυριαρχία της Ψυχολογίας του Εγώ. Γράφει χαρακτηριστικά:<<Σήμερα [1969] φαίνεται πως η αλλαγή των καιρών και των συνηθειών έχει επηρεάσει τη θέση του ονείρου στη κλινική πρακτική της ψυχανάλυσης, το όνειρο έχει περιπέσει σε αχρησία. Σημαντικός αριθμός έγκριτων ψυχαναλυτών αντιμετωπίζουν το όνειρο σαν δευτερεύον κλινικό εργαλείο. Δεν συμμερίζομαι αυτή τη στάση. Θεωρώ το όνειρο θεμελιώδες για την εξερεύνηση του ασυνειδήτου. Πιστεύω ότι ψυχανάλυση χωρίς να συμπεριλαμβάνει το όνειρο είναι αναξιόπιστη και ατελής>>3. Κατά τον Altman η απομάκρυνση από την επικέντρωση στο Αυτό, σε συνδυασμό με την ανάδειξη ως ζητούμενο της προσαρμογής, οδήγησε σε αυτή την εξέλιξη των πραγμάτων. Άποψη σωστή από τη σκοπιά του Αμερικανού ψυχαναλυτή, αλλά μισή. Στην Ευρώπη ήταν η θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων που συνέβαλε τα μέγιστα στη περιθωριοποίηση του ονείρου. Είναι χαρακτηριστικό πως στις περίφημες συζητήσεις στη Βρετανική Ψυχαναλυτική Εταιρία (1941-45) το όνειρο ήταν στο περιθώριο, αν όχι στο σκοτάδι. Στο σχετικό βιβλίο των King – Steiner βρίσκουμε κυρίως έμμεσες αναφορές στο όνειρο σε μόλις 10 σελίδες από τις συνολικές 940 του τόμου4…Την επίδραση της Κλαϊνικής σκέψης στην εξέλιξη αυτή εντόπισε πολύ καίρια ο Greenson σε ένα εμβληματικό, με όλη τη σημασία της λέξης, άρθρο του, όπου αποδομεί θαρραλέα και με ακλόνητα επιχειρήματα τα νέα αυτά ψυχαναλυτικά ήθη.5
Ουσιαστικά η περιθωριοποίηση του ονείρου και στις δύο διαστάσεις, θεωρητική και τεχνική, ήταν περιθωριοποίηση της Φροϋδικής σκέψης συνολικότερα. Είναι γνωστή η άποψή του για την Ερμηνευτική των Ονείρων όπως αποτυπώθηκε οριστικά στη τρίτη, αναθεωρημένη αγγλική έκδοση: <<Αυτό το βιβλίο περιέχει τη πιο πολύτιμη από όλες τις ανακαλύψεις που η καλή μου τύχη με έφερε να κάνω. Μια τέτοια σύλληψη επιφυλάσσεται από τη μοίρα στον άνθρωπο άπαξ στη ζωή του>>6.
Είναι, λοιπόν, όχι απλά ευπρόσδεκτο αλλά αναπάντεχο το δώρο που μας κάνει ο πολυγραφότατος Βασίλης Δημόπουλος με το νέο του πόνημα ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ7. Κι ας μας προϊδεάζει με το Μπορχεσιανό μότο του βιβλίου για τις δυσκολίες που περιμένουν όποιον, αναγνώστη ή συγγραφέα, θα αποφασίσει να εισχωρήσει στον λαβύρινθο του ονείρου. Ο ίδιος διαθέτει δυνατή θωράκιση και σκευή: τη συστηματική και εμβριθή μελέτη του Φροϋδικού έργου και όχι μόνον. Το αποδεικνύουν οι επτά μονογραφίες του, γεγονός μοναδικό στην ελληνική ψυχαναλυτική βιβλιοπαραγωγή.
Η μελέτη του Δημόπουλου επικεντρώνεται σε θεωρητικά ζητήματα αλλά όχι όπως το όρισε ο Freud, δηλ την εργασία του ονείρου (6ο και 7ο κεφάλαιο της Ερμηνευτικής). Αναδεικνύει με σαφή και κατανοητό τρόπο – παρά το λαβυρινθώδες του θέματος – τη σχέση ονείρου με το σώμα, τις ψυχικές αναπαραστάσεις, το αντικείμενο, τον ναρκισσισμό, το τραύμα, το αρνητικό, τη μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση. Δοκιμασμένος σε αυτή τη θεματολογία, ο Δημόπουλος κάνει ένα παραπάνω βήμα και μέσω του ονείρου βαθαίνει την κατανόηση αυτών των εννοιών.
Το τελευταίο κεφάλαιο τιτλοφορείται Μερικές Σκέψεις για την Τεχνική. Απλώνεται σε οκτώ μόνο σελίδες αλλά είναι, αναμενόμενα, το πιο ζωντανό αλλά και το πιο προκλητικό – μη αναμενόμενα; εξαρτάται από τον αναγνώστη. Αναφέρονται ακροθιγώς θέματα όπως κλασική τεχνική, βασικός κανόνας, ουδετερότητα του αναλυτή, αντιστάσεις, νευρωτικές και μη οργανώσεις (οριακοί, ψυχοσωματικοί, ψυχωτικοί). Λόγω της πολύ μικρής έκτασης του κεφαλαίου, σε αρκετά σημεία δεν γίνονται σαφείς οι διαφοροποιήσεις στη τεχνική και ποιους αφορούν. Ας μη ξεχνάμε πώς όταν ο Freud μιλούσε για ανάλυση, μιλούσε πάντα για ανάλυση της νεύρωσης, για συχνότητα συνεδριών έξι φορές την εβδομάδα και για συγκεκριμένο πλαίσιο στο οποίο το ντιβάνι και οι συνειρμοί κατείχαν κεντρική θέση. Στα παραδείγματα που παραθέτει ο Δημόπουλος δεν είναι σαφές αν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις. Ποιο είναι το εναλλακτικό στη ‘κλασική τεχνική’; Η λεγόμενη ψυχοθεραπεία; Με ποια συχνότητα συνεδριών; Έχει νόημα να συνάγονται συμπεράσματα από ψυχοθεραπείες και να εφαρμόζονται στην ανάλυση νευρωτικών; Οι συνειρμοί είναι απαραίτητοι για την ερμηνεία του ονείρου έτσι κι αλλιώς ή είναι δυνατή η ερμηνεία μόνο με βάση το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου σε μη νευρωτικούς ή σε ψυχοθεραπείες; Ερωτήματα σαν αυτά προκύπτουν αβίαστα από το πυκνογραμμένο ακροτελεύτιο κεφάλαιο του ξεχωριστού αυτού βιβλίου και συνιστούν άλλη μια αρετή του.
Ίσως η λέξη Μερικές στον τίτλο του κεφαλαίου υπαινίσσεται πως αυτό είναι το προοίμιο μιας ξεχωριστής, εκτενέστερης μελέτης για το μείζον αυτό θέμα, δηλ. όνειρο και τεχνική. Γιατί όχι και σαν συμπλήρωμα σε παλαιότερη εργασία του 8. Σε κάθε περίπτωση το παρόν βιβλίο είναι πολύ ερεθιστικό για τη σκέψη του αναγνώστη και από τη μικρή του κόχη στέλνει ένα καθησυχαστικό μήνυμα στο παράπονο του Freud το 1933.
1. FREUD, S. New Introductory Lectures on Psycho-Analysis, 1933, SE 22
2. FLIESS, R. The Revival of Interest in the Dream, 1953
3. ALTMAN, L. The Dream in Psychoanalysis, 1969
4. KING-STEINER, The Freud – Klein Controversies 1941-45, 1991
5. GREENSON, R. R. The Exceptional Role of the Dream in Psychoanalytic Practice, 1970
6. FREUD, S. The Interpretation of Dreams, 1900, SE 4
7. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ, Β. Το Όνειρο, εκδ. Αρμός, 2021
8. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ, Β. Ψυχαναλυτική Τεχνική, εκδ. Νήσος, 2017
<<Την άνοιξη του 1926 αποφάσισα να πάω στη Βιέννη για να εξετάσω το ενδεχόμενο να κάνω ανάλυση με τον Freud. Πείστηκα να κάνω αυτό το βήμα όχι τόσο από εσωτερική μου πεποίθηση όσο από εξωτερικές πιέσεις όταν βρισκόμουν σε δύσκολη προσωπική κατάσταση…Φτάνοντας στη Βιέννη ένα απόγευμα του Μαΐου , όταν οι δρόμοι και τα πάρκα ευωδίαζαν από τις πασχαλιές, στρώθηκα αμέσως και έγραψα μια επιστολή στον Freud ρωτώντας κατά πόσο θα μπορούσε να με δεχτεί ως ασθενή. Σύντομα έλαβα μια σύντομη και ευγενική απάντηση που μου εξέφραζε τη λύπη του γιατί δεν μπορούσε να με αναλάβει αλλά με παρέπεμπε στη συνάδελφο και μαθήτριά του Dr Ruth Mack (Dr Brunswick, μετά τον γάμο της). Αντέγραψα στην ατζέντα μου τη διεύθυνση και τον αριθμό τηλεφώνου της, έσκισα την επιστολή του Freud και την πέταξα στον κάλαθο αχρήστων. (Είμαι βέβαιη πως τα Freud Archives δεν θα μου συγχωρήσουν ποτέ αυτόν τον βανδαλισμό)>>.
Έτσι ξεκίνησε η περιπετειώδης ζωή στην ηπειρωτική Ευρώπη της γεννημένης στο Σικάγο Muriel Gardiner (1901-1985). Ψυχίατρος-ψυχαναλύτρια που είναι γνωστή κυρίως από το βιβλίο της The Wolf-Man and Sigmund Freud (1972), μοναδικό στο είδος του στη ψυχαναλυτική βιβλιογραφία καθώς περιλαμβάνει τις αναμνήσεις από την ανάλυσή του με τον Freud του περίφημου Ανθρώπου με τους Λύκους, μια εκτενή καταγραφή, από τον ίδιο, της ζωής του μέχρι το 1938 και την κατάθεση της Gardiner για τις επαφές της, μέχρι το τέλος της ζωής του, με τον κατά κόσμον Sergei Pankejeff (1886-1979).
Είχε όμως και η Muriel Gardiner ψευδώνυμο: Mary. Με αυτό ανέπτυξε μια θαρραλέα και εντυπωσιακή αντιστασιακή δράση από το 1934 μέχρι την προσάρτηση της Αυστρίας το 1938 οπότε και εγκατέλειψε την Βιέννη. Βοήθησε Εβραίους να φύγουν από τη χώρα, ενίσχυσε οικονομικά διωκόμενους, τους πρόσφερε στέγη και προστασία, φρόντισε για την έκδοση πλαστών διαβατηρίων για συντρόφους της. Αυτό το κομμάτι της ζωής της το καταγράφει στο βιβλίο της Code Name ΄΄Mary΄΄, Memoirs of an American Woman in the Austrian Underground, 1983. Ο αναγνώστης βλέπει να εκτυλίσσεται ζωντανά μπροστά στα μάτια του μια ακολουθία αυθεντικών, ηρωικών δράσεων από έναν συνηθισμένο, καθημερινό άνθρωπο που δεν μπορεί να μείνει αδρανής απέναντι στο Κακό. Ταυτόχρονα μπαίνει στο κλίμα της εποχής και μαθαίνει από πρώτο χέρι τι σήμαινε ΄΄να είσαι αντιφασίστας στη Κεντρική Ευρώπη τη δεκαετία του 30΄΄ (Joseph Lash)
Η Anna Freud της έγραψε το 1972: ΄΄Δεν γνώριζα την ένταση των πολιτικών σας δραστηριοτήτων στη Βιέννη, μόνο αόριστες φήμες, και καταγοητεύτηκα, ζήλεψα και λιγάκι. Μου αρέσει πάρα πολύ η ζωή μου αλλά αν δεν μπορούσα να τη ζήσω και είχα να διαλέξω μια άλλη, νομίζω πως θα ήταν η δική σας΄΄.
΄΄Ήμουν στη συνεδρία με την Dr Ruth Mack Brunswick στο σπίτι της στην Hasenauerstrasse, στο 18ο διαμέρισμα της Βιέννης, τη Δευτέρα, 12 Φεβρουαρίου του 1934 όταν άρχισαν οι πυροβολισμοί΄΄. Έτσι ξεκινά η μαγευτική διήγηση…
<<Δεν σκέφτεται να φύγει, δεν το κουνάει ρούπι>> έγραφε στις 29/3/1933 η Anna Freud για την πιθανότητα αναχώρησης του πατέρα της από την Βιέννη λόγω του πολιτικού κλίματος που άρχιζε να διαμορφώνεται και στην Αυστρία εξ αιτίας της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία στη Γερμανία. Έπρεπε να εισβάλουν οι Ναζί στην Αυστρία (11/3/1938) για να μεταπειστεί και να αναχωρήσει για το Λονδίνο. Έκλεινε έτσι ένας κύκλος που άνοιξε το 1859 όταν η οικογένεια του τρίχρονου Sigismund εγκαταστάθηκε στην Βιέννη. Στη πενταετία αυτή είναι χαρακτηριστική η δυσκολία του Freud να σταθμίσει τη γενική πολιτική κατάσταση και τους κινδύνους που συνεπαγόταν για τον ίδιο, την οικογένειά του και το ψυχαναλυτικό κίνημα. Η στάση του πολλές φορές πρόδιδε μια αφέλεια αταίριαστη με την ψυχαναλυτική του οξύνοια.
<<Πρέπει να χαίρεστε που η Αυστρία δεν είναι τμήμα της Γερμανίας>> του έγραφε ο Jones (1/3/1933). Και η απάντηση του Freud (7/4/1933): <<Παρά τα όσα γράφουν οι εφημερίδες για όχλο, διαδηλώσεις κλπ. η Βιέννη είναι ήσυχη, η ζωή αδιατάρακτη. Περιμένουμε με βεβαιότητα πως το ναζιστικό κίνημα θα επεκταθεί στην Αυστρία, είναι όντως ήδη εδώ, αλλά είναι απίθανο ότι θα συνιστά παρόμοιο κίνδυνο με τη Γερμανία. Το πιθανότερο είναι να συμμαχήσει με τα άλλα δεξιά κόμματα. Οδεύουμε προς μια δεξιά δικτατορία που σημαίνει την κατάπνιξη της σοσιαλδημοκρατίας. Δεν θα είναι μια ευχάριστη κατάσταση και ειδικότερα για μας τους Εβραίους, αλλά όλοι πιστεύουμε πως είναι αδύνατη η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης στην Αυστρία διότι οι όροι του συμφώνου ειρήνης καλύπτουν ρητώς τα δικαιώματα των μειονοτήτων, κάτι που δεν συνέβαινε με τη συμφωνία των Βερσαλλιών. Η νομιμοποίηση των διώξεων των Εβραίων εδώ θα προκαλούσε άμεσα την παρέμβαση της Κοινωνίας των Εθνών. Το να προσαρτηθεί η Αυστρία στη Γερμανία, οπότε οι εβραίοι και εδώ θα έχαναν τα δικαιώματά τους, είναι κάτι που οι Γάλλοι και οι σύμμαχοί τους ποτέ δεν θα το επέτρεπαν. Εκτός αυτού οι Αυστριακοί δεν ρέπουν προς τη Γερμανική κτηνωδία. Με αυτά επαναπαυόμαστε σε μια σχετική σιγουριά. Σε κάθε περίπτωση είμαι αποφασισμένος να μη μετακινηθώ ούτε μια ίντσα. >> Ο Riccardo Steiner σχολιάζει πως αυτή η αφελής άποψη ήταν κοινή στους Εβραίους της Κεντρικής Ευρώπης εκείνη την εποχή. (1)
Παρόμοιο ήταν το σκεπτικό του Freud σε επιστολή του στη Βοναπάρτη (19/2/1934): <<Τείνω να πιστεύω πως αν οι Ναζί έλθουν εδώ θα έχουμε ένα φασισμό Αυστριακού τύπου που θα τον αντέξουμε παρόλες τις κακουχίες του. Δύσκολο να πιστέψω πως το διακινδυνεύω μένοντας.>> Τρία χρόνια αργότερα όμως ο Freud ακούγεται διαφορετικός, απαισιόδοξος. Γράφει στον Jones (2/3/1937): <<Η πολιτική μας κατάσταση γίνεται όλο και πιο ζοφερή. Η εισβολή των Ναζί δεν μπορεί να αναχαιτιστεί, οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές και για την ανάλυση. Η μόνη ελπίδα που παραμένει είναι να μη ζήσει κάποιος για να το δει. Η κατάσταση είναι ίδια με εκείνη του 1683 όταν οι Τούρκοι έφτασαν έξω από τη Βιέννη. Τότε ήλθαν στρατιωτικές ενισχύσεις από το Kahlenberg – σήμερα δεν προσδοκούμε κάτι ανάλογο…Αν πέσει η πόλη μας οι βάρβαροι Πρώσοι θα κατακλύσουν την Ευρώπη.>>
Η μαρτυρία του Brill (Μάρτιος 1938) επαληθεύτηκε σύντομα: <<Ο καθηγητής μου είπε επανειλημμένα πως δεν πρόκειται να εγκαταλείψει τη Βιέννη εκτός κι αν την καταλάβουν οι Ναζί.>> Στις 12/5/1938 ο Freud γράφει στον γιο του Ernst που είχε ήδη εγκατασταθεί στην Αγγλία:<<Δυο προοπτικές υπάρχουν σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς. Να σας δω όλους μαζί πάλι και to die in freedom (στα αγγλικά). Μερικές φορές συγκρίνω τον εαυτό μου με τον γερο Ιακώβ που τον πήραν τα παιδιά του στην Αίγυπτο όταν ήταν πια υπερήλικας, όπως θα το περιγράψει ο Τόμας Μαν στο νέο του μυθιστόρημα>>.
Το Σάββατο 4 Ιουνίου 1938 ο Freud επιβιβάστηκε στο Orient Express. Δυο μέρες αργότερα στέλνει την πρώτη λονδρέζικη επιστολή του στον αγαπημένο του φίλο Max Eitingon: <<…Είναι δύσκολο να κατανοήσω το συναισθηματικό κλίμα αυτών των ημερών, δεν περιγράφεται. Το αίσθημα θριάμβου για το ότι είμαι ελεύθερος είναι εντόνως ανάμικτο με θλίψη γιατί παρόλα αυτά αγαπούσα ακόμα πάρα πολύ τη φυλακή από την οποία απελευθερώθηκα.>>
Στις τρεις το πρωί, στις 23 Σεπτεμβρίου 1939, o Freud άφησε την τελευταία του πνοή – in freedom. Ένα μήνα αργότερα γράφει ο Jones στον Eitingon:<<Οι τρεις γυναίκες που απέμειναν στο σπίτι υποφέρουν σοβαρά έκτοτε. Η Κυρία του Καθηγητού, που ξανάνιωσε με το που ήλθε στο Λονδίνο, έχει τώρα πια πολύ γεράσει. Η Άννα χάνει βάρος και φαίνεται κι αυτή πολύ μεγαλύτερη. Η θεία Μίνα, που έτσι κι αλλιώς δεν τα πήγαινε καθόλου καλά με την υγεία της, χτυπήθηκε από τη συμφορά περισσότερο από όλους>>. Τουλάχιστον αυτές επέζησαν και δεν είχαν τη τύχη των υπερήλικων αδελφών του Freud που όλες τους βρήκαν φρικτό θάνατο στα ναζιστικά κρεματόρια. Σε αυτό ο Freud υπήρξε τυχερός, δεν έζησε για να το δει.
( Ο Καβάφης έλεγε: Η πλατεία Mohammed Aly είναι θεία μου. Η οδός Cherif Pacha είναι πρώτος μου ξάδελφος και η οδός Ramleh δεύτερος. Πως μπορώ να τους εγκαταλείψω;)
(1) Riccardo Steiner (2000).΄΄It is a new kind of Diaspora΄΄ Karnac Books
ptsitsanis.wordpress.com 